Ağız boşluğunun işlevi ve korunması için çok önemli olan tükürük, son yıllarda yaygın bir şekilde  “hastalık teşhis numunesi” olarak kullanılmaktadır. Tükürük örneği, COVID-19 teşhisinde kan örneğine göre tüm dünyada öncelikli teşhis aracı olarak kullanıldı. Tükürüğün protein bileşimi ve işlevi hastalık sırasında değişime uğrayarak birçok sistemik hastalığın tespitinde bir araç haline gelmesini sağlar. Ayrıca, tükürüğün güvenli ve kolay bir şekilde (girişimsel olmayan) toplanması tükürüğü kana oranla daha ideal bir numune haline getirmektedir. Hastalık teşhisinde  tahmin etmedeki rolünü anlamak için tükürüğün sağlıktaki üretimi, bileşimi ve atılımı anlaşılmalıdır. 

TERMİNOLOJİ - ÇİZİMLER

• Saliva - Tükürük
• Sekresyon - Salgı
• Bez - Salgının üretildiği organ yada hücre yapısı
• Endokrin  bez - Vücudumuzda hormon adı verilen kimyasalları üreten ve serbest bırakan özel organlardır
• Ekzokrin bez - Salgıları kanallar aracılığıyla vücuda 

SALGI VE SALGI TÜRLERİ

İnsan vücudu, 24 saat aralıksız çalışan bir makineye, kimya laboratuvarına yada bir üretim merkezine benzetilebilir. Bezler, vücutta çeşitli işlevleri yerine getirmek için maddeler üreten ve serbest bırakan özel organlardır. İki ana bez türü vardır: 

1. Ekzokrin bezler : tükürük, gözyaşı, ter, süt, 

2. Endokrin bezleri: tiroid, testis, yumurtalık, pankreas, timus, hipotalamus

Endokrin bezler, endokrin sistemde yer alan hormonlarını bir kanal aracılığıyla değil doğrudan kana salgılayan bezlerdir.

Ekzokrin bezler ise ter bezleri gibi, gözyaşı gibi, tükürük gibi salgılarını genellikle vücut yüzeylerine kanallar aracılığıyla serbest bırakırlar. 

Endokrin bezleri, vücudumuzda hormon adı verilen kimyasalları üreten ve serbest bırakan özel organlardır. Maddeleri kanallar yoluyla serbest bırakan ekzokrin bezlerin aksine, endokrin bezler hormonları doğrudan kan dolaşımına salgılar. Bu hormonlar, çeşitli işlevleri düzenlemek ve dengeli bir iç ortamı korumak için vücutta seyahat eden haberci görevi görür. Hormonları, farklı organ ve dokularla iletişim kuran ve onlara nasıl çalıştıkları konusunda talimat veren küçük trafik kontrolörleri olarak hayal edin. Bu talimatlar büyüme, metabolizma, ruh hali ve Üreme gibi temel süreçleri etkiler.

TÜKÜRÜK YAPISI

Tükürük, tükürük bezleri tarafından üretilen %99’u su (H2O) olan şeffaf renkli bir sıvıdır. Özellikle ağız ve diş sağlığımız açısından tükürük en önemli unsurlardan biridir. 

TÜKÜRÜK NASIL OLUŞUR

Büyük ve küçük tükürük bezlerinden salgılanan tükürük salgısı ağız boşluğuna akmaktadır. İnsanda büyük (majör) tükürük bezleri 3 çift olarak bulunmaktadır. 

Major Tükürük Bezleri

• Parotis Bezi: Kulak önü tükürük bezi

• Submandibuler Bez: Çene altı tükürük bezi

• Sublingual Bez: Dil altı tükürük bezi

Minör Tükürük Bezleri

Bu büyük bezlere ek olarak, 600 ila 1.000 adet çok küçük yapıdaki tükürük bezleri ağız ve boğaz boyunca dağılmıştır. Ağız ve boğazı kaplayan nemli derinin altında bulunurlar.

• İç dudaklar

• İç yanaklar

• Damak

• Boğazın arkası

• Dilin arka kısmı

• Farenks

• Sinüsler

TÜKÜRÜĞÜN GÖREVLERİ

Tükürük bezlerinden oluşan bu şeffaf sıvı ağız ortamına dolmaktadır. Tükürüğün görevleri aşağıdaki gibi sıralanabilir:

• Kayganlaştırma -  Tükrüğün sindirim sistemimizde çok önemli rolü vardır. Sindirim sistemimizin ilk başladığı yer ağzımızdır. Eğer ağzımızda yeterli miktarda ıslaklık yani tükürük olmazsa besinleri kolay bir şekilde çiğneyip, parçalayıp ve sonrasında yutamayız. Ağzımızda çiğneyerek ufalttığımız besini mideye kadar ulaştırmak için her defasında su içmemiz gerekirdi.   

TÜKÜRÜK BEZİ HASTALIKLARI

• Sialolithiasis : Tükürük bezi taşları

• Sialodenit : Tükürük bezi enfeksiyonu

• Sialodenoz : Tükürük bezinin büyümesidir. Bazen tükürük bezleri enfeksiyon, enflamasyon veya tümör olmadan da büyür. Bu spesifik olmayan büyümeye sialadenoz denir. En sık parotis bezini etkiler ve nedeni bilinmemektedir.

• İyi huylu tükürük bezi tümörleri : Latince’de şişlik anlamına gelen tümör kelimesi, tıpta hücrelerin kontrolsüz büyümesi ile oluşan kitleleri belirtmek için kullanılan bir terimdir. Vücuttaki her dokunun tümörü olabileceği gibi, tükürük bezlerinde de tümör oluşabilmektedir. Tümörler, iyi huylu (benign) ve kötü huylu (malign) olarak ikiye ayrılır. İyi huylu tümörler daha yavaş büyürler. Çevre ve uzak bölge organlara metastaz (sıçrama) yapmazlar. Çoğu kez kapsül adı verilen ince, zarımsı bir kılıfla çevrilidirler ve çevre dokulara invazyon (işgal etmek, kemirmek) yapmazlar. br kılıfla çevirlidler.i Pleomorfik adenom; diğer adıyla miksed tümör, en sık görülen tükürük bezi tümörüdür. Tükürük bezi tümörlerinin yarısından fazlasını iyi huylu bir tümör olan pleomorfik adenom oluşturur. En sık parotis bezinde görülür. Bu durumda kulak önünde veya kulak memesi altında bir şişlik olarak belirti verecektir.

• Kötü huylu tükürük bezi tümörü : 

• Sjögren Sendromu : Sjögren sendromu kronik bir otoimmün bozukluktur. Vücudun bağışıklık savunması, tükürük bezleri, gözyaşı bezleri (gözyaşı üreten bezler) ve bazen de cildin ter ve yağ bezleri dahil olmak üzere vücudun farklı bölgelerine saldırır. Eklemler, akciğerler ve sinir sistemi de dahil olmak üzere vücudun diğer kısımları da etkilenebilir.

TÜKÜRÜĞÜN AĞIZ SAĞLIĞINDAKİ YERİ

KAYNAK

1. Guyton, A.C. and Hall, J.E. (2006) Textbook of Medical Physiology. 11th Edition, Elsevier Saunders, Amsterdam.
2. Lingström, P., & Moynihan, P. (2003). Nutrition, saliva, and oral health. Nutrition, 19(6), 567–569.
3. Patel, S.A., Barros, J.A. (2015). Introduction. In: Streckfus, C. (eds) Advances in Salivary Diagnostics. Springer, Berlin, Heidelberg.